Finngalknað

Finngálknað

Lesendur þessa pistils munu kannast við furðuskepnur svo sem skuggabaldur, skoffín og finngálkn. En um það síðasttalda segir m.a. í Þjóðsögum Jóns Árnason- ar(I, 611):

Finngálkn er það dýr kallað sem köttur og tófa geta saman. Er það grimmt mjög og öllum vargi skaðlegri fyrir sauðfé manna og skotharðast allra dýra. Vinnur engin kúla á finngálknið og verður það ekki skotið nema með silfurhnapp eða silfurkúlu. Það er og styggt mjög og ákaflega frátt á fæti.
I Islenskri orðsifjabók eru auk orðmyndarinnar finngálkn taldar upp myndirnar: ”finngálkan finngálpn, finngalprt og fingálp(n) [...] einhverskonar töfra- og furðuskepna, mannhestur eða elgfróði”. Þar eru raktar nokkrar kenningar um uppruna orðsins, og ályktað: ”Allt vafasamt. Uppruni öldungis óviss”. En finngálkns er einnig getið í íslenskum fornsögum, m.a. í Örvar-Oddssögu (19. - 20. k.) En hún er svo víða til, að hér skal vitnað i torgætari texta, riddarasöguna Blómsturvallasögu frá 14. öld. Lýsingin er svipuð þeirri í Orvar-Oddssögu, en yfirgengilegri (bls. 17)1:

... en er þeir voru komnir á skóginn, komu í móti þeim tvö dýr rennileg og furðulega mikil, er fingálptar heita. Þau eru með þess háttar sköpun, að þau hafa manns hendur og mannshöfuð og alla mannssköpun ofan að lendum, en brjóst og klær sem á óargadýrum. Tvo spena höfðu þau sem konubrjóst væri. Aftari hlutur dýrsins er bæði digur og langur, og lendar sem á hesti og hófa á á aftari fótum, hala langan og digran og klepp á endanum. Þeirra ásjóna var hræðileg, tennur mjög stórar, ginið mikið úr máta, úr augunum þótti sem eldur brynni. Karldýrið hafði skegg sítt og svart sem bik, þau höfðu skjöldu og sverð.
I Styrbjarnar þætti Svíakappa segir frá undri miklu (bls. 71), ”að í díki því er um var gert borgina kom upp finngálkn mikið og kvað vísu. En í ritinu Stjörnumörk, sem útgefandinn Konráð Gíslason (bls. viii) segir vera frá miðri 14. öld er orðið haft um stjörnumerkið sem nú er kallað Bogmaðurinn (bls. 478):

Capricornus stendur í sunnanverðum zodiaco þar er hann kemur við veturhring nær sagittario (finngálkn) og aquila (ara).
Enda er að fornt, að sýna stjörnumerkið bogmanninn sem kentár, þ. e. maður niður að mitti, en þá tekur við hestsskrokkur, mannsbolurlnn í stað háls hestsins. Hér fylgir með mynd úr tímatalsrriti í Árnasafni frá því um 1200. Það kann að vera gert á Islandi, segir útgefandinn, Jonna Louis-Jensen. Eins og hún bendir á (Faksimile af de islandske Physiologus-fragmenter bls. 62), hefur skepnan klær, ólíkt hestmennum Grikklands. Satt að segja sýnist mér vera ljónsskrokkur undir manninum, en hann í kyrtli sem hólkast upp á mótunum - nema það eigi að vera húðfellingar. Með myndinni fellum við skrímslatal þetta. Af því má sjá að menn hafa gert sér nokkuð mismunandi hugmyndir um finngálkn, en sameiginlegt er, að þetta sé samsett furðuskepna, að hálfu maður en að hálfu dýr. Um það eru og fleiri orð, svo sem áður var rakið.

Skáldskaparfræði
Sum þeirra merkisrita, sem Islendingar sömdu á miðöldum, eru lítt þekkt, jafnvel á Islandi, enda hafa þau sjaldan eða aldrei verið fáanleg á prenti. Það á við um mörg forn kirkjuleg rit, en einnig um fræðirit. Þau eru þó mörg og fjölskrúðug. Sum eru þýdd, svo sem þau er vitnað var í hér að framan, dýrafræði og alfræði, þ. á m. landafræði. Önnur eru frumsamin af Islendingum, og er þar frægust Snorra-Edda, sem gerir grein fyrir goðafræði og bragfræði fornri. Henni fylgja oft í handritum fjórar málfræðiritgerðir. Sú fyrsta er eldri en Edda, talin vera frá miðri 12. öld eða skömmu síðar, stórmerkileg greinargerð fyrir íslenskri tungu á þeim tíma. En hér ska1 vikið að þriðju málfræðiritgerðinni, þ. e. Málskrúðsfræði eftir Ölaf Þórðarson Hvítaskáld (d. 1259), bróðurson Snorra Sturlusonar. Hún byggist á erlendum ritum en jafnframt á skólahaldi Ölafs í Stafaholti um miðja 13. öld. Ritið fjallar framanaf um íslenska tungu, en fer síðan út í stílfræði. Og þar sem fjallað er um stílgalla, kemur m.a. fyrsta sinni fram mér vitanlega orðið sem er fyrirsögn þessarar greinar (bls. 80):

Sá löstur heyrir og cacenphaton, er vér köllum nykrað eða finngálknað, og verður það mest í nýgörvingum sem hér:

Hringtælir gaf hálu
hlýrsólar mér dýra
oss kom hrund til handa
hræpolls drifin golli
sút þá er Herjans hattar.

Hér er öxin kölluð í öðrum helmingi tröllkona skjaldar eða valkyrja, en í öðrum helmingi sút hjálmsins, og er þar svo skipt líkneskjum á hinum sama hlut, sem nykrinn skiptist á margar leiðir.
Hér er greinilega vísað til þess sem Snorri Sturluson segir um nýgervingar í Eddu sinni (bls. 282, í þeirri gerð, Trektarbók heitir þetta nýgjörningar):

Það eru nýgjörningar að kalla sverðið orm og kenna rétt, en slíðrirnar götur hans, en fetlana og umgjörð hams hans. Það heldur til ormsins náttúru að hann skríður úr hamsi, svo að hann skríður mjög til vatns. Hér er svo sett nýgjörning, að hann fer leita blóðs bekkjar að, þá er hann skríður hugar stigu, það eru brjóst manna. Þá þykja nýgjörningar vel kveðnar, ef það mál, er upp er tekið, haldi um alla vísulengd, svo sem [þ.e.: en ef] sverð sé ormur kallaður, fiskur eða võndur eða annan veg breytt, það ka1la menn nykrað, og þykir það spilla.

Framangreind klausa úr Málskrúðsfræði Ólafs er eina dæmið sem ég ekki úr fornu má1i um orðið finngálknað, nema hvað vísað er til hans i Fjórðu málfræðiritgerðinni (bls. 131):

Hér er kylfan kennd eður merkt með þeim tilfellum sem af henni máttu gjörast, og hefir ýmsar líkingar í einni vísu, og kallar Ólafur það finngálknað, er lík[ing]um1 er skipt á einum hlut í hinni sömu vísu og ber best að hinn sami háttur sé haldinn um alla vísu, allra helst í einstaka vísum en eigi hæfir sá háttur í stórkvæðum.

Hér er skynsamlega ályktað, að vel fari á samfelldri líkingu um hlut í einni vísu, en það yrði þreytandi í löngu kvæði. Þegar orðið finngálknað kemur fyrir á seinni öldum (í lok átjándu aldar og um miðja 19. õld), er greinilega vísað til Málskúðsfræðinnar, berum orðum í elsta dæminu2 En allstaðar er þetta lagt að jöfnu, finngálknað merkir hið sama og nykrað. Það er, kveðskapnum er líkt við furðuskepnu sem er sett saman úr ósamstæðum hlutum. Nykur var skv. þjóðtrú ek. hestur sem lifði í võtnum og ám, steingrár á lit, og hófar hans og eyru sneru aftur.

Nútímaljóð
Sagan sýnir, að engin þörf hefur verið fyrir orðið finngálknað allt frá því að það fyrst kemur fyrir, um miðja 13. öld. Þá sárasjaldan að það hefur verið notað, hefur það eingongu verið notaðsem samheiti við nykrað. En orðið nykrað er svo fast í sessi um það að breyta um líkingar í miðjum klíðum, eða blanda saman líkingum, að það væri hið mesta óráð að fara að rugla með það. Hinsvegar er þörf fyrir orð um nálægt fyrirbæri sem er þó eðlisólíkt. Það er að tengja saman andstæður í einni ljóðmynd eða lýsingu, ósamrýnanlega hluti. Þetta fylgir módernisma í bókmenntum sem er talinn hefjast um 1870. En það er einkum frá því um aldamótin 1900 sem ýmsir boðberar hans3 leggja áherslu á að ljóðmynd verði því áhrifaríkari sem hún tengi saman sundurleitari atriði - en undir niðri séu mikilvæg tengsl. Við getum tekið dæmi úr ljóði eftir Halldór Laxness frá 1927 Nótt á tjarnarbrúnni:

á sælum vörum sorgarinnar
sofa turnar borgarinnar...

Hér er sorgin persónugerð í andstæðu sinni, sælu, og í þessum tveimur línum er önnur óskiljanleg mótsögn. Um hvað er yfirleitt sagt að það sofi á vörum? Bros eða koss, eitthvað sem mælanda finnst að ætti að fara að birtast á vörunum, en er þar ekki enn. Hitt væri hefðbundið, að segja turna borgarinnar sofa í speglun tjarnarinnar. Hvort orðalagið um sig er kunnuglegt, og því má lesanda finnast, að hann ætti að skilja setningu þar sem þetta tvennt er fléttað saman. En það er ómögulegt. Er þetta ekki á sinn hátt eins og finngálknin? Sett saman úr hlutum sem eru ekki bara óskyldir, heldur ósamræmanlegir. Útkoman verður eitthvað alveg nýtt, nánast óhugsanlegt. Þetta er í rauninni annað fyrirbæri en nykrað, þar sem bara er flökt á milli likinga. Ýmsar mótsagnir í ljóðum Halldórs eru af sama tagi og í dæminu hér að framan, einkum í ljóðum hans á árinu 1927. Fleiri dæmi og umfjöllun eru í bók minni: Kóralforspil hafsins (1992).
Þetta er allt annað fyrirbæri en langsótt eða óvenjuleg líking. Dæmi um slíkt má sjá í Vetrarmyndir úr lífi skálda. En þar líkir Hannes Sigfússon sól og skuggum við fugla, en landssvæðinu við deyjandi mann (bls. 90):

Við risum úr velktum hvílum
með vængstýfðri sól er flaug lágt yfir borgina
lyfti sér naumlega yfir veiðibráða reykháfana
og féll brennandi í hafið -
og vængbreiðir skuggar flugu
yfir stirðnaða jörð
og augu vatnanna brustu

Þetta er sérkennileg mynd, en þó skiljanleg. Hinsvegar hefst ljóðabálkurinn á svo undarlega samsettri mynd, að kenna má við finngálkn. Hér er talað um kvöldskin - ekki sólar, heldur blóðs. Og það leggur snörur í djúpin til að ná viðmælanda(bls 87):

Djúpt sefur þú í djúpi mínu
Og dumbrautt kvöldskin blóðs míns sveiflar geisla snörum
í gegnum auð og barkaslituð fiskinetin
Þau ná of grunnt, þú sefur dýpra

Mótsagnir setja einnig sterkan svip á Tímann og vatnið eftir Stein Steinar og síðustu ljóð hans, eins og ég rek í fyrrgreindri bók. Í þessum ljóðum ber mest á hlutgervingu, þ. e. að talað er um sértæk hugtök sem hlutir væru, og gjarnan er þetta þá gert myndrænt. Þetta eru óskiljanleg orðasamband gerð úr liðum sem eiga ekki saman. Hér má telja: úr hafsaltri rigningu eilífðarinnar (bls.255), Þung angan hins óskiljanlega (bls.277), í holspegli tímans og húsvörður eilífðarinnar (bls.276). Undir hálfþaki dagsins (bls. 272) undir tvöföldum himni tveggja heima og tvísáinn akur tveggja heima (bls. 273). Endum þetta á óprentuðu ljóði Steins:

liðinn dagur

um mitt dulráða andlit
fer dimmblár skuggi
dagsins í gær
ég sé hönd mína bærast
í blóðstokknu ljósinu
eins og blóm sem grær
meðan draumur minn felst
undir drúpandi vængjum
dagsins í gær

Hér er margt sem lesendur kannast við, en ljóðið er saman sett úr svo óskyldum hlutum að heildin gengur ekki upp röklega. Þvi virðist tilvalið að kenna slíkan skáldskap við finngálkn. Nú mun einhver spyrja til hvers skáldin séu að þessu. Svo mikið er víst, að ekki kemur slíkt orðalag neinum boðskap á framfæri, né annarri lífsvisku, enda er það óskiljanlegt venjulegum röklegum skilningi. Það er í besta lagi hægt að láta það orka á sig eins og mótsagnir Zen-búddista, sjá óvæntar sýnir opnast í nýjum orðasamböndum. En það er heldur ekki ónýtt, því það hefur löngum verið talið aðal skáldskapar. Finngálknið má virðast sett saman úr manni og fugli eða hesti, en verður þó hvorki brúklegt sem dráttarklár né sem matfugl, það er bara hægt að undrast og skoða.
Þessi samtenging andstæðna í mynd hefur verið kallað meginatriði módernismans þ,. e. sundruð framsetning, órökleg og myndræn. En þessa gætir sérstaklega í surrealískri list, og því sýnist mér tilva1ið að kalla hana finngálknaða. Við tölum þá um finngálknuð ljóð og sögur í stað þess að segja surrealísk. Kannski finnst fólki fara verr á því að tala um finngálknastefnu í stað surrealisma4, eða að kalla surrealísk skáld finngálknara. KölIum þau þá bara finngálknuð skáld, segjum t.d. að Steinn Steinarr hafi verið ansi finngálknaður síðustu árin, eða ort býsna finngálknað. En annars sýnist mér augljós ávinningur að því að nota orð af íslenskum stofni frekar en frönskum; það er eins og vant er gagnsærra, við sjáum betur megineinkenni stefnunnar.

Aftanmálsgreinar:
1. Þetta er leiðrétting mín, í textaútgáfunni stendur: ”likvm”.
2. 2. J.J. [Jón Jónsson (Johnsonius) sýslumaður (1 49-1 826)1; Islanzvaka bls. 230. Annas dæmi er i bréfi Jónasar Hallgrímssonar til Konráðs Gíslasonar í mars 1844 (sjá Rit J.H. II, 169, en hið þriðja er í kvæði í Æfisögu Gísla Konráðssonar bls. 275. Það er þó vafasamt, útgefandi les; „mál þó rísi finngálknað“. Ekki er kvæðið ársett, en æfisagan skráð um 1852 skv. útgefanda bls. iii. Eg þakka Gunnlaugi Ingólfssyni á Orðabók Háskóla Íslands fyrir að senda mér dæmin.
3. M a. skáldin Marinetti, Tzara, Reverdy og Breton. Því voru surrealistar einatt að vitna til klausu úr Söngvum Maldorors eftir Lautréamont (frá árinu 1869); „Fagurt eins og þegar saumavél og regnhlíf hittast af tilviljun á líkskurðarborði“.
4. Þetta orð ber að ber að skrifa og bera fram með u en ekki ú, því það er komið úr frönsku surréalisme, [syrrealism], u er nær því en ú.

Heimildir:
Blómstrvallasaga Leipzig 1855.
Den tredje og fjærde grammatiske afhandling i Snorres Edda [.. . 1 Khöfn 1884.
Faksimile af de islandske Physiologusfragmenter Romanske stenarbejder 2 - 1984 (teikning á bls. 61).
Halldór Laxness Kvæðakver 2. útg. Rvík 1949.
Hannes Sigfússon: Ljóðasafn. Rvík 1982.
Islensk orðsifjabók Rvik 1989.
J.J.: Jslanzvaka eða Kvæði af draum-vitru Islands 1779 um byrjun Bókmenntafelagsins er rættist árinu eptir. Rit þess íslenska Lærdóms-Lista Felags (I, 201- 252) Khöfn,178O
Rit eftir Jónas Hallgrímsson I-V. Rvík 1929-37.
Snorra-Edda Reykjavík 1975.
Steinn Steinarr: Ljóðasafn. Rvík 1991. og handrit í Landsbókasafni (Lbs 770 fo1.)
Stjörnumörk Fire og fyrretyve [...] prøver af oldnordisk sprog og litteratur [...] (bls. 476-9) Khöfn 1860.
Styrbjarnar þáttur Svíakappa. Flateyjarbók (11, 70-73), Christiania l862
Þjóðsögur Jóns Árnasonar I-VI. Rvík 1954-61.
Æfisaga Gísla Konsáðssonar ens fróða skrásett af sjálfum honum. Rvík 1911-14.
Orvar-Odds saga. Fornaldarsögur Norðurlanda (II, bls. 199-363) Akureyri 1954.
Lesbók Mbl. feb. 1993