Var Njall hommi?

Var Njáll hommi?
Õldum saman hafa lesendur Njálssögu undrast lýsingu Unnar Marðardóttur á kynlifsvanda þeirra Hrúts:
,,Þegar hann kemr við mik, þá er hørund hans svá mikit at hann má ekki eptirlæti hafa við mik”.
Augljóslega er þessi prentaði texti Njálu fráleitur náttúrufræðilega. Er kunnugt um svo digran sköndul, að ekki komist inn í op, sem barnshaus og -axlir komast út um — að vísu með nokkrum harmkvælum?
Fyrir nokkrum árum heyrði ég dr. Arna Björnsson setja fram þá tilgátu, að ,,mikit” sé misritun á:
,,miukt” - þá verðr hørund hans svá miukt o.s.frv. Þetta fînnst mér mjög sennileg tilgáta, þvf allir kannast við, að við þessar aðstæður dugir ekki mýktin ein, það er einfaldlega getuleysi. — því má nú auðvitað til svara, að þótt þetta sé vitlaust, þá gæti höfundur Njálu vel hafa trúað vitleysunni, enda er þetta á sviði töfra, álög, sem hrína aðeins á Hrúti þegar hann er með Unni, en ekki, væri hann með öðrum konum. Ogvissulega er nokkur stíll yflr þeirri þversögn, að aukin karlrnennska upphefji sjálfa sig, eins og Armann Jakobsson bendir á í grein í nýjasta hefti Skírnis (Ekki kosta munur).

Náin vinátta þeirra félaga
Mesta athygli vekur sú kenning í grein Armanns, að Njáll sé settur fram sem hommi í sögunni, og samband hans víð Gunnar Hámundarson sé ástasamhand, þótt raunar sé ekkert fullyrt um kynmök þeirra í millum í greininni. Þessi kenning birtist meira að segja í íslenskum fréttatexta í danska ríkissjónvarpinu í sumar. Á hverju byggist nú þessi kenning Armanns? I fyrst lagi á augljóslega náinni vináttu þeirra félaga, en í öðru lagi á því, að NjálI sé kvenlegur. En við þetta verður að gera at- hugasemdir. Það er í fyrsta Iagi fráleitt að setja samasemmerki milli þessa tvenns. Þeir hommar, sem ég hefi kynnst, hafa verið jafnmargvíslegir og aðrir karlmenn, og síst kvenlegri, almennt talað. En þetta er að vísu algengur fordómur og hví skyldi hann ekki birtast í Njálu eða í öðrum íslenskum fornsögum? Því er til að svara, að þess sjást engin merki í sögunum, heldur ekki í Njálu, og ekki bendir Ármann á neitt slíkt. Í Njálu eru tveir karlmenn sem beinlínis eru bornir samkynhneigð (Guð- rnundur ríki og Flosi), og virðist hvorugur neitt kvenlegur. Raunar er alltof einfalt að flokka karlpersónur fornsagnanna í tvennt: hetjur eða homma. Armann leggur mikið upp úr (bls. 40 o.áfr.) að Flosi sé berskjaldaður fyrir brigslum um samkynhneigð, þar sem hann sé einhleypur. En þegar hann er kynntur til Njálssögu, segir (93. k.): ,,Flosi átti Steinvöru, dóttur Halls á Síðu” o.s.frv.
I öðru lagi sakna ég þess mjög, að Ármann skuli ekki íhuga aðra túlkunarmöguleika á lýsingu Njáls, en þá sem hann heldur fram. Ein röksemd hans er (bls. 31—2), að Njáll beri ,,taparöxi, sem sé nánast skopstæling á Rimmugýgi Skarphéðins sonar hans". En hvenær varð taparöx kvennavopn? Hún er virðingarvottur, gjöf Hákonar jaris til íslenskra höfðingja (m.a. Guðmundar ríka!) í Ljósvetningasögu (2. k.). Konur bera ekki vopn í fornsögunum, það er helst að telja, að systir GísIa Súrssonar reynir að stinga Eyjólf gráa með hnífi, líkt og hûsfreyja lagði til Hvamm-Sturlu.
Taparöxin — sem lítilfjörleg eftirlíking Rimmugýgjar — á ólíkt betur við aðra túlkun á Iýsingu Njáls, og samræmist öðrum ókarlmannlegum einkennum hans sem Ármann telur upp (tv.st.), kenningu sinni til stuðnings. Það er skeggleysið, að Njáll er borinn inn í hús, og loks vitringshlutverk hans og forspá. Njáll er einfaldlega öldungur, það er staðlað hlutverk í heimsbókmenntunum og hefur verið það öldum saman. Að vísu er algengust mynd öldunga að þeir séu síðskeggjaðir, en ekki finnst mér það eins afgerandi og önnur einkenni Njáls. Og það er ekkert einstakt við þetta öldungshlutverk í íslenskum fornsögum heldur, ekki einu sinni í Njálu, það kemur meira að segia fram hjá Ármanni að Mörður gígia og Síðu-HaIlur hafa svipað hlutverk — og lýsingu. Það fylgir og þessu hlutverki lögvitringsins aldna, að reyna að tryggja frið í ófriðsömu samfélaginu. Eg sé engan losta í sambandi Njáls við Gunnar, og ekki bendir Ârmann á neitt slíkt. Virðist raunar augljóst að afstaða Njáls til Gunnars er Iíkust föðurlegri umhyggju.
Àrmann nefnir annað dæmi um kvenlegan karlmann; þegar Þórhallur Asgrímsson fréttir lát Njáls, þá líður yfir hann. Það kallar Þórhallur sjálfur síðan ,,lítilmannlegt”, en ekki kvenlegt. Ármanni verður þetta hins vegar tilefni til að tala um líkamlega ummyndun karls í konu — af því að bólga hljóp í fótlegg Þórhalls, svo hann varð digur — ,,sem konulær".

Hvað merkir orðið kvenlegur
En þá vaknar spurningin um hvað orðið kvenlegur merki. Augijóslega er það allmismunandi eftir samfélögum á ýmsum tímum. En Ármann virðist skilja þetta samkvæmt hefðarmeyjahugsjón 19. aldar, frekar en út frá kvenmynd íslenskra fornsagna. Því hann (bls. 2) tekur undir með Helgu Kress um að ,,í hugmyndaheimi Njálssögu telst ókvenlegt að standa í vígaferlum eins og Hallgerður gerir”. Þetta eru hrein öfugmæli, því Hallgerður ber aldrei vopn á nokkurn mann, hins vegar eggjar hún karlmenn til vígaferla, og sé eitthvað stöðluö hegðun kvenna fornsögunum, þá er það einmitt að etja körlum fram á blóðvöllinn. Einnig í Njálu gengur t.d. Hildigunnnr mun freklegar fram í því en Hallgerður, og ekki lét Bergþóra sitt eftir liggja í húskarlavígunum. Endalaust mætti tilfæra fleiri dæmi þessarar hegðunar kvenna í fornsögunurn, en allir Iesendur þeirra muna dæmin.
Ekki er hér rúm fyrir fleiri athugasemdir, enda ættu þessar að nægja til að sýna að Armann er á miklum villigöturn með aðferð. Eg skrifa þetta ekki til að gera lítið úr honum, hann er atorkusamur og efnilegur fræðimaður. Þessar athugasemdir eru fram settar, vegna þess að mér blöskrar sú tíska sem um hríð hefur spillt íslenskum fræðum og bókmenntaumræðu á Islandi og víðar, að setja fram persónulegar og huglægar túlkanir — án þess að huga að öðrum túlkunarmöguleikum, hvað þá að rökstyðja hvers vegna ein túlkunin sé annarri betri. En það er lágmarkskrafa til fræðimennsku, án þess verða aIlar þessar túlkanir vindhögg og það er sorglegt að sjá hæfileikafólk eyða tíma sínum — og lesenda—í slíkt.
Mbl. 30. júní 2000 Ármann svaraði daginn eftir:

I grein minni er því ekki haldið fram að Njáll á Bergl)órshvoli hafi verið hommi. Því er hins vegar haldið fram að hann sé ,,öfugir skilningi samfélagsins sem sagan gerist í, þ.e. skorti karllega eiginleika og fyrst og fremst skegg. Enda er klifað á skeggleysi hans sögunni. og greininni er því haldið fram að Njála sé ekki ,,karlmanna" rit eins og almennt hefur verið talið heldur sé þvert á móti grafið undan hefðbundnum goðsögnum um eiginleika karla og kynhlutverkin og karlmenn sögunnar séu flestir ,,öfugir á einhvern hátt, þ.e. falli ekki vel að hefðbundnum hugmyndum um karlmennsku.

Afkárt glens Skarphéðins
Í fyrra átti ég ritdeilu við stjúpfrænda minn Ármann Jakobsson um Njálssögu. Ég skildi Skírnisgrein hans (vorhefti 2000) svo að hann teldi skeggleysi Njáls meðal ýmissa vísbendinga uni samkynhneigt samband hans og Gunnars. Þetta vildi Ármann ekki við kannast í svari sínu á sama vettvangi dagirm eftir (Mbl. 1.7.2000), hann hafi aftur á mótì fjallað um hvernig persónulýsingar Njálu grafi ”undan hefðbundnum goðsögnum um eiginleika karla og kynhlutverkin [..] Hins vegar bendi ég á að möguleikinn [á samkynhneigð] sé fyrir hendi, ekki aðeins hjá nútímalesendum, heldur einnig persónum sögunnar, höfundi og væntanlega viðtakendum og óttinn við kennan möguleika veldur að mnni hyggju átökum í sögunni.”
Ég læt lesendum Skírnis eftir að skilja grein Ármanns, en einsog dr. Símon Jóhannes Ágústsson sagði: ”Allir eiga leiðréttingu orða sinna, nema presturinn á stólnum, og hann þó Iíka, nema hann þrísegi þau”. Að hefðbundnum hlutverkum komum við nánar hér í III, en hvað sem því líður, getur Iýsing Njáls ekki verið gagnrýni á hugmyndir um karlmennsku, því honum er ekki lýst sem kvenlegum, heldur samræmist lýsinigin að mestu staðlaðri öldungsmynd hans, sem fleiri aldraðir karlmenn sögunni hafa, Mörður gígja og Síðu-Hallur. Raunar taldi ég fráleitt að telja kvenlegt útlit og fas vísbendingu um samkynhneigð. Slíkar hugleiðingar sýna bara skilningsleysi á slíku, þann algenga fordóm, að ef karlmaður gimist annan karlmann, hljóti hann á einhvern hátt að vera kona, konusál í karlmannslíkama, eitthvað brengl á hormónunum eða ámóta rugl. Enn stórfenglegri er þvælan um lesbíur, sem sumar eiga auðvitað að vera karlmannlegar, en aðrar svo ofurkvenlegar að þær geti aðeins hneigst til kvenna. Nú er alkunna að hárlitur, hörundslitur, kynhneigð eða menningarlegur bakgrunnur segir ekki fyrir um skapgerð. En það er verst við þvílíka fordóma, að fórnarlömb þeirra tileinka sér þá stundum sjálf, í leit að sjálfsmynd. Þá gerast gyðingar ágjarnir, hommar dömulegir, negrar dansfífl, og fyrir öld eða meira fóru ýmsar lesbíur að ganga í grófum ullardröktum, stuttklipptar, með hâlsbindi, og reyktu vindla.

II
Nánar að gáð er mjög lítið talað um samkynhneigð í Njálu. Það varðar eingöngu Flosa og Guðmund ríka. Um þann síðamefnda er vinsamlega talað þar, og vel fer á með þeim Njálssonum. Svo er bara sagt að þeir Þóroddur og Þorkell hákur hafi gert um hann illmæli. Frá því segir hinsvegar nánar í Ljósvetningasögu1, Guðmundur á að hafa lagst undir annan karlmann og látið serðast, eins og segir við Flosa.. ”Skarphéðinn mælti: Því þá - ef þú ert brúður Svínafellsáss, sem sagt er, hverja hina
níundu nótt og geri hann þig að konu. (ÍF X1I, bls. 314).. Og það er sú eina ergi sem ámælisverð þótti, ”því þá eru karlmenn eins og konur, og það er það versta sem til er”. (Jonna Louis-Jensen í samtali). Þeim mun merkilegra er, að þessum mönnum er á engan hátt Iýst sem kvenlegum. Nú er þess að gæta, að það er einungis Skarphéðinn, sem skellir þessu á Flosa, og það er í átökum. Því er rétt að huga aõ öðrum ásökunum hans við svipaðar aðstæður.
Þá gripum við niður í misheppnaða Iiðsbón Njálssona til ýmissa höfðingja á Alþingi eftir að þeir vógu Höskuld hvítanessgoða (1 19.k. Njálu). ”Hverr er sá maður”, segir Skafti, ”er fjórir menn ganga fyrri, mikill maður og fölleitur og ógæfusamlegur, harðlegur og tröllslegur [...Skarphéðinn svarar] ”Þú heitir Skafti Þóroddsson, en fyrr kallaðir þú þig Burstakoll þá er þú hafðir drepið Ketil úr Eldu; gerðir þú þér þá koll og barst tjöru í höfuð þér. Síðan keyptir þú að þrælum að rista upp jarðarmen, og skreiðst þú þar undir um nóttina. Síðan fórst þú til Þórólfs Loftssonar á Eyrum, og tók hann við þér og bar þig út í mjölsekkjum sínum.(IF xII, 298) [útgefandi segir: Sú frásögn, sem hér er vikið að, er annars ókunn.]
Önnur liðsbón sama dag (bls. 301): ”Hafur svarar skjótt og kveðst ekki mundu taka undir þeirra vandræði, - en þó vil eg spyrja, hverr sá er hinn fölleiti, er fjórir menn ganga fyrr og er svo illilegur sem genginn sé út úr sjávarhömrum. Skarphéðinn mælti: Hirð þú ekki það, mjólki þinn, og mun eg þora þar fram að ganga, er þú situr fyrir, og mundi eg allóhræddur, þótt slíkir sveinar væri á götu fyrir mér. Er þér og skyldara að sækja Svanlaugu, systur þína, er Eydís járnsaxa og þau Steðjakollur tóku úr híbýlum þínum” — Þetta er því líkast að vættir hafi framið kvenránið, og enn segir útgefandi: ”Þessi frásögn er annars ókunn og allar þær persónur, sem hér eru nefndar. Járnsaxa er til sem trõllkonu-heiti”. - Nei, það er ekki að undra að þessar frásagnir Skarphéðins séu ekki kunnar af öðrum heimildum!
Næst hitta þeir Njálssynir Þorkel hák, sem hefur viðurnefni í samræmi við það, að eftir að drepa finngálkn og flugdreka í útlöndum, ”lét hann gera þrekvirki þessi yfir lokhvílu sinni og á stóli fyrir hásæti sínu” - Ekki bregst Njáluhöfundi fínleg kímnin. Nú biður Asgrímur Skarphéðin að leggja ekki til mála, og þá kemur ítarlegust lýsing Skarphéðins, er hann ”glotti við. [...] Hann var allra manna hermannlegastur, og kenndu hann allir ósénn”, segir í lok lýsingarinnar (bls. 304): ”Þorkell mælti: Hverr er sá inn mikli og inn feiknlegi, og ganga fjórir menn fyrri, fólleitur og skarpleitur, ógæfusamlegur og illmannlegur? Skarphéðinn mælti: Eg heiti Skarphéðinn og er þér skuldlaust að velja mér hæðiyrði, saklausum manni. Hefir mig aldrei það hent, að eg hafi kúgað föður minn og barist við hann, sem þú gerðir við þinn fóður. Hefir þú og lítt riðið til aIþingis eða starfað í þingdeildum, og mun þér kringra að hafa ljósaverk að búi þínu að Õxará í fásinninu. Er þér og skyldara aõ stanga úr tönnum þér rassgamarendann merarinnar, er þú ást, áður þú reiðst til þings, og sá smalamaður þinn og undraðist, hví þú gerðir slíka fúlmennsku”.
I fyrsta lagi var bannað með lögum að éta hrossakjöt, og kom fram i þingdeilum um kristnitöku, að það var alþýðufæða, sem sé ekki finn réttur. Og í öðru iagi á kappinn aõ hafa valið sér óvirðulegasta hluta skepnunnar til áts, svo jafnvel lægst setti alþýðumaður á búinu hneykslaðist. Hér er nú ekki mest um vert hve ótrúleg þessi ásökun er. Hitt er e.t.v. meira umhugsunarefni hvemig ósköpunum þessi frétt hefði áttað berast frá smalamanninum á Norðurlandi, á mitt Suðurland til Skarphéðins. Hugsanlegt er auðvitað að það hefði borist með öðrum þingreiðarmönnum að norðan, en er ekki miklu eðlilegra að taka þetta sem hreinan uppspuna Skarphéðins, eins og fyrrgreindar fáránlegar ásakanir, og hitt, að Flosi hafi lagst undir Svínfellsás? Hverjir skyldu hafa verið vitni að því?

III
Skarphéõinn skellir á menn hvaða ásökun um óviðeigandi hegðun sem tiltæk er, án nokkurs tillits til sennileika. Og svo markast þetta af bókmenntalegu einkenni, endurtekningu með tilbrigðum og stígandi. Eg held það sé útilokaõ að nokkur lesandi eða áheyrandi Njálssögu forðum hafi tekið þessar ásakanir Skarphéðins alvarlega, og síst höfundur sögunnar. Enda er augljóst að þær hafa allt annað hlutverk í sögunni. Þær skapa afkárlega kímni við alvarlegar aðstæður, þegar Njálssonum bregðast allar liðsbónir, og þeir sjá óumflýjanlegan dauða sinn nálgast. Því eru þessi viðbrögð Skarphéðins tilbrigði við staðlaða hegðun hetju í Islendingasögu andspænis dauðanum, að taka honum af æðruleysi. Tilbrigði, því Skarphéðinn er ekki göfguð hetjumynd eins og Gunnar, hann er ýkt, afkárleg mynd hetju. Og einnig það er grundvallaratriði í Njálu, að nota staðlaðar manngerðir, en meõ tilbrigðum, svo lesendur kannast þegar við manngerðina, en hún verður jafnframt lifandi persóna vegna smáfrávika (hér nálgumst við Ármann hvor annan). Gunnar er manna vopndjarfastur og vígfimastur, en honum þykir meira fyrir því en öðrum mönnum að vega menn. Njáll er öldungur, friðarhöfðingi, en stundum undirförull og vígfús, t.d. leggur hann á ráðìn um hvernig synir hans geti gert þá Hrapp og Þráin seka af orðum, svo réttlætanlegt verði að drepa þá, og ”er því langa nót að að draga”, segir hann (ÍF XII, bls. 226) Þannig mætti lengi telja, andstætt staðhæfingum Helgu Kress og Ármanns eru Hallgerður og Hildigunnur báðar í samræmi við staðlaða kvenmynd Islendingasagna, háskakvendi (femmes fatales) en ekki bara það, smáfrávik gera þær Iifandi. Einna best sannast þetta á Flosa, sem í upphafi er friðarhöfðingi, en neyðist til mannvíga svo róttækra, að brenna menn inni, en það þótti öllu svivirðilegra.
Niðurstaðan er, að samkynhneigð sé alls ekki á dagskrá í Njálu, það er hinsvegar litrík mannlífsmynd, og ofi kímin.

Tilvitnanir eru i Íslensk fornrit; X: Ljósvetningasögu, XII: Njálssögu, en stafsetning er færð til nútimahorfs. Aðrar tilvísanir má finna í tilvituuðum greinum.
1) 9.k. einkurn i hetjulegum lokaorðum Þorkels, iegar Guðmundur sækir hann heim með Iiði og
drepur( 9(19)k.,IF X, 52):
Þorkell mælti; ”Þú hafðir bratta leið og erfiða, og trautt kann eg að ætla hversu rassinnn myndi sveitast og erfitt hafa orðið í þessi ferð [...] Guðmundur hopaði undan og hrataði í mjólkurketilinn. Það sá Þorkell og hló að og mælti; Nú kveð eg at rassinn þinn hafi áður leitað flestra lækjanna annarra, en mjólkina hygg eg hann eigi fyrr drukkið hafa. Enda ráðst þú nú hingað, Guðmundur; úti liggja nú iðrin min.”